Doprinosi antipsihijatara u sferi mentalnog zdravlja

Najveća zasluga antipsihijatrijskog pokreta jeste radikalna kritika samog temelja klasične psihijatrije, a pre svega njenog medicinskog modela duševne bolesti i shvatanja lečenja kao prilagođavanja pacijenta datom društvu. Antipsihijatrijski pristup, kao alternativni pristup duševno obolelom, otvara brojne kontroverze i dileme, koje se prvenstveno vezuju za dva ključna pitanja:

1) Šta je duševna bolest?
2) Šta je sa institucijom?

1) Što se tiče prvog pitanja, antipsihijatri ističu da psihijatrija zauzima izuzetno nizak položaj i ugled među ostalim medicinskim disciplinama, i da se to može objasniti fundamentalnom greškom koja je učinjena prilikom same konceptualizacije psihijatrije. Početna greška je napravljena kada je određivana priroda psihijatrije, tj. kada je vršeno razgraničavanje i ograničavanje predmeta njenog zanimanja. Koncept mentalnog poremećaja, kao glavni predmet psihijatrijske prakse, po mišljenju njenih kritičara, ni po jednom kriterijumu se ne može specifikovati.

Ukoliko se za određenje predmeta psihijatrije koriste bilo koji od tri kriterijuma koje navodi Ajzenk (Eysenck, u Kecmanović, 1978: 290), a koji su ključni prilikom određenja ostalih medicinskih specijalnosti, uočava se da psihijatrija ne ispunjava uslov da se nazove medicinskom profesijom.

1 – Na osnovu prvog kriterijuma, koji nalaže da se svaka medicinska specijalnost bavi određenim delom tela, može se zaključiti, da ukoliko se oblast za koju je psihijatrija zadužena locira u mozak, u medicini već postoji disciplina zadužena za ovaj organ – neurologija.

2 – Ukoliko se sledi drugi kriterijum, po kome bi psihijatrija kao medicinska disciplina, u tretiranju psihopatoloških fenomena morala da se koristi određenom tehnikom, uočava se da se ona zapravo koristi širokom lepezom različitih tehnika, a ne jednom specifičnom (operativnim postupcima, medikamentima, psihoterapijom,…).

3 – Ni treći kriterijum, po kome bi psihijatrija trebalo da se bavi određenom bolešću, nije ispunjen, budući da je sam koncept mentalne bolesti neprecizno određen i suviše inkluzivan, te obuhvata veoma heterogenu grupu fenomena.

Na temelju ovih uvida, kritičari psihijatrije, tačnije antipsihijatri, dovode u pitanje ne samo status psihijatrije u okviru drugih medicinskih disciplina, već na jednom globalnijem nivou, sumnjaju u praktičnu upotrebljivost i korisnost saznanja, koja ova disciplina pruža nauci uopšte. U tom smislu, tvrdnje antipsihijatara da duševni poremećaj ne postoji kao ontološki evidentan entitet, i da je on rezultat rada psihijatara, ili šire, kulturno-istorijskih zbivanja, iako su bile previše radikalne, predstavljale su inicijalan impuls za suzbijanje nekontrolisanog korišćenja diskursa patologije i inicirale razvoj kritičke svesti prema delovanju psihijatrije uopšte.

2) Postavljanje pitanja: „Šta je sa institucijom“?, predstavlja drugi važan doprinos za oblast psihopatologije od strane antipsihijatrijskog tabora, koji direktno proishodi iz prethodnog, a tiče se samog tretmana duševno obolelih osoba. Postuliranjem tvrdnje da je klasična psihijatrija instrument represije i faktor u održanju „bolesne“ društvene ravnoteže, antipsihijatri se zalažu za ukidanje institucionalnog režima lečenja duševno obolelih, i to skidanjem oreola humanosti sa duševnih bolnica i otkrivanjem njihovog totalitarnog karaktera. U tom kontekstu, antipsihijatri ističu da se psihijatrijska praksa ogleda u patologizovanju onih pojava koje su izraz sukoba individualnih i društvenih interesa, a koje su posledica društvenih neusklađenosti, protivrečnosti, klasnih sukoba, društvene nepravde. Neprepoznati povezanost različitih individualnih tegoba i smetnji sa zbivanjima u užem i širem socijalno-ekonomsko-političkom okruženju, ili socijalne sukobe smatrati proizvodom individualne patologije, znači prikrivati pravu prirodu zbivanja u društvenoj zajednici, i podržavati društveni status quo.

Iza različitih postupaka nadzora i kontrole duševno obolelih, kao i dugotrajnog i često prisilnog ograničavanja njihove slobode, leži bojazan kako psihijatra, tako i društva, od svega onog što je strano i drugačije. Ovakvi postupci psihijatara (odbacivanje i izolacija), duševnog bolesnika sve više udaljavaju, nego što ga približavaju duševnom zdravlju, što je osnov za razmatranje etičke upitnosti psihijatrije. Hospitalizacija duševnog bolesnika, ili pak izricanje mera bezbednosti njegovog obaveznog lečenja i čuvanja u posebnim zavodima za duševno poremećene, počiva na ovoj bojazni od duševnog bolesnika, pri čemu se ova vrsta bojazni psihijatara i društva uzajamno podržavaju i pojačavaju. U kontrastu sa procesom etiketiranja, zastupljenim u okviru psihijatrijske paradigme, dati slobodu, odgovornost i autentičnost duševno poremećenom, predstavlja imperativ antipsihijatrijskih zalaganja, koji neminovno doprinosi uplivu humanosti u polje psihopatologije.