U prethodnom tekstu govorili smo o dvojnim i višestukim odnosima kao etičkim dilemama sa kojima se susreću predstavnici svih “pomagačkih profesija”. Opisane su granice profesionalnih odnosa, razmotrena njihova kompleksna priroda, navedeni rizici od ulaska u takve odnose, kao i opšte preporuke za njihovo prevazilaženje.

Kompletan tekst možete preuzeti OVDE.

U ovom tekstu će svaki od specifičnih dvojnih odnosa biti pojedinačno razmotren.

 „Ja tebi – ti meni odnos“

Stvara se onda kada klijent dođe u situaciju da ne može da plati za usluge koje je primio ili još želi da prima, ali za uzvrat nudi razmenu dobara i usluga iz domena njegove profesionalne kompetencije.

Pr. Moler može da ponudi krečenje kuće ili poslovnog prostora u zamenu za nekoliko seansi porodične terapije.

Bitna pitanja na ovom mestu su:

• Da li klijent stvarno ima mogućnost da stupi u fer razmenu, obzirom na njegovu/njenu podređenu poziciju u odnosu na psihologa?
• Šta će se dogoditi ako bilo koja strana nije zadovoljna pogodbom?
• Ako se stvar završi na sudu, može li psiholog da otkrije prirodu njegovog odnosa sa klijentom?
• Može li klijent slobodno i ravnopravno da pregovara sa psihologom tokom savetovanja?
• Hoće li psiholog biti u stanju da valjano završi svoju profesionalnu obavezu prema klijentu ako oni uđu u spor?

Šta je pravilna etična odluka u takvim situacijama?

Psiholog treba da izbegne svaku takvu trampu, budući da su takvi odnosi i praksa bremeniti velikim stepenom rizika od nesporazuma, tenzije, konflikata ili eksploatacije.

Odnosi eksploatacije

1. „Ja tebi profesionalno – ti meni privatno“
2. „Malo ja, malo ti – manje ja nego ti“

Zbog specifične prirode odnosa između psihologa i klijenta, veliki broj klijenata izražava spremnost da na ovaj ili onaj način izrazi zahvalnost za učinjenu uslugu ili dobro. Takva spremnost proizilazi iz jasne hijerarhijske podele uloga i moći u procesu pomaganja. U takvim situacijama, klijenti postaju podobni za manipulaciju i eksploataciju. Psiholog je stoga pozvan da bude na oprezu od bilo kakve zloupotrebe pozicije koju zauzima i moći koja mu realno ili umišljeno pripada, te da izbegne iskorišćavanje podređenog i zavisnog položaja druge strane.

Uloga psihologa se stoga svodi na to da korektno i profesionalno obavi radne zadatke koji su mu/joj postavljeni i za koje je plaćen/a i ništa više od toga. Psiholog nema pravo da prima ili traži bilo šta drugo od svojih klijenata, čak ni u onim situacijama kada to klijenti sami nude, ili jasno pokazuju da su spremni da takav predlog prihvate.

Poseban slučaj iz ove kategorije jeste dilema vezana za primanje poklona od klijenata. Većina etičkih kodeksa se zadovoljava uopštenom formulacijom da ne treba primati poklone od vrednosti od strane klijenta. Ostaje međutim nejasno šta to konkretno znači „od vrednosti“. Pored toga, striktno odbijanje da se od klijenta prihvati bilo kakav, makar i simboličan poklon, može dovesti do narcističkih povreda klijenta i shodno tome do kompromitovanja profesionalnih odnosa.

Kriterijumi za rešavanje ovakvih dilema su:

• Proceniti realnu vrednost poklona;
• Proceniti koje su kliničke implikacije prihvatanja takvog poklona;
• Ispitati kada, u kom momentu profesionalne relacije je poklon ponuđen;
• Preispitati lične motive za prihvatanje poklona;
• Proceniti koje su kulturološke implikacije prihvatanja/odbijanja poklona.

Seksualni odnosi

Pitanje seksualnih odnosa sa klijentima je jedino pitanje profesionalne etike oko koga među stručnjacima postoji puna saglasnost. Svi etički kodeksi „pomažućih profesija“ strogo zabranjuju seksualne odnose sa klijentima. Šta više, zabranjeni su i seksualni odnosi sa bivšim klijentima, sem pod izuzetnim okolnostima, a i tada tek pošto je prošlo najmanje dve godine od prekida profesionalnog kontakta. Takođe, zabranjeno je prihvatanje na savetovanje ili terapiju bivših seksualnih partnera (APA, 1992).

Postoje tri grupe razloga kojima se objašnjava ovakva jednodušnost u pogledu seksualnih odnosa sa klijentom:

1) Vulnerabilnost – koja se odnosi na psihološko stanje klijenata i njihov položaj u odnosu na terapeuta, što ih čini pogodnim za zloupotrebu i eksploataciju, uključujući i seksualnu eksploataciju;

2) Situacija – „terapeutska situacija“ koja promoviše pažnju, toplu i prijatnu atmosferu, bliskost i intimnost, ujedno može biti i situacija unutar koje se može javiti seksualna privlačnost između psihologa i klijenta.

3) Posledice – odnose se na narušavanje ugleda profesije, psihološkog, etičkog i zakonskog statusa psihologa, što vodi gubljenju posla, licence, itd. Ipak, najteže i najdrastičnije posledice su upravo one koje takva praksa može imati na klijente.

Analizirajući posledice kod klijenata koji su imali seksualne odnose sa svojim psihoterapeutima, Poup (1988) formuliše „terapeut-klijent seks sindrom“, i upoređuje ga sa psihološkim posledicama silovanja ili incesta.

Karakteristike ovog sindroma su:

• Ambivalentna osećanja prema terapeutu (mržnja, bes, odvratnost, strah VS potreba za terapeutom, briga o njemu);
• Osećanje krivice zbog svog ponašanja;
• Osećanje praznine, izolacije i nesposobnosti da ostvare dublje i intimne odnose sa drugim ljudima;
• Konfuzija u pogledu seksualnog identiteta nakon seksualnog čina;
• Narušena sposobnost da veruju drugima;
• Emocionalna nestabilnost;
• Osećanje bespomoćnosti i povećani rizik od suicida;
• Poremećaj koncentracije i pažnje zbog iznenadne pojave traumatičnih predstava.

Treba napomenuti i to da nisu svi ovi simptomi prisutni kod svih slučajeva „klijent-terapeut seks sindroma“, niti svi klijenti koji su imali seks sa terapeutom uopšte ispoljavaju simptome tog sindroma. Ono što se ipak ne dovodi u pitanje, odnosi se na posledice ovakvog seksualnog čina, koje su uvek ozbiljne i mogu biti i trajnije prirode. I najvažnije, u ovakvim slučajevima krši se jedan od osnovnih principa „pomažućih profesija“ – principa izbegavanja nanošenja štete i povreda klijenata.

Korisna uputstva psiholozima za kontrolu eventualne seksualne privlačnosti prema klijentu

• Prepoznati i prihvatiti sopstvena osećanja vezana za seksualnu privlačnost prema klijentu;
• Razmotriti razloge zbog kojih se javlja privlačnost prema klijentu;
• Nikada ne delovati u skladu sa tim osećanjima privlačnosti, i biti veoma obazriv pri upuštanju u ponašanja koja mogu dalje podgrevati atmosferu (npr. sedenje blizu klijenta, prijateljsko grljenje, produžavanje trajanja seanse);
• Zatražiti konsultaciju od iskusnog/iskusnijeg kolege/nice od poverenja, ili supervizora;
• Ako je potrebno zatražiti par seansi savetovanja za sebe lično, kako bi se proradila opterećujuća privlačnost;
• Postaviti i održavati vrlo jasne granice profesionalnog odnosa, naročito u vezi sa fizičkim kontaktima sa klijentom;
• Ukoliko „privlačnost“ prema klijentu ne mođe da se suzbije, prekinuti dalji rad sa klijentom i uputiti ga drugom terapeutu, uz obrazloženje da je to Vaš, a ne njegov problem.

Neprofesionalni – prijateljski odnosi

Ovakvi odnosi treba da budu izbegavani, izuzev u situacijama kada mogu biti od koristi po klijenta, a to se jasno može utvrditi pristupanju dokumentaciji koja je sačinjena pre ulaska u takav odnos.

Odnosi sa studentima ili superviziranima

1. Seksualni, intimni ili romantični odnosi između psihologa i studenata ili superviziranih su zabranjeni;
2. Psiholog ne sme da prihvati na savetovanje ili terapiju svoje studente ili supervizirane;
3. Paraprofesionalni ili neprofesionalni-socijalni odnosi između psihologa i njegovih/njenih superviziranih, treba da se izbegavaju;
4. Ako neprofesionalni-socijalni ili paraprofesionalni odnosi mogu biti od koristi za studente ili supervizirane, psiholog može stupiti u takve odnose, ako to može dokumentovati pre nego što je takva veza uspostavljena.

Odnosi sa učesnicima u istraživanju

Seksualni, intimni ili romantični odnosi, neprofesionalni-socijalni odnosi, kao i paraprofesionalni odnosi između psihologa i učesnika u istraživanju su zabranjeni, i treba ih izbegavati.

Paraprofesionalni odnosi

Praprofesionalni odnosi javljaju se onda kada se psiholog pojavljuje u više profesionalnih uloga istovremeno u radu sa jednim klijentom, izvodeći istovremeno više modaliteta rada (individualna, bračna, porodična, grupna terapija), ili menja već započeti modalitet (individualna pa porodična, supervizor pa terapeut, nastavnik pa terapeut, itd.). U takvim situacijama klijentu mora biti pružena prilika za informisani pristanak na svaki novi aranžman ili njihovu kombinaciju.

Ilustrativni slučajevi

Pr. 1 – „Ja tebi-ti meni odnos“

Psiholog ima na tretmanu klijenta koji je arhitekta. Klijent je predložio psihologu da ga psiholog uzme na tretman, a on će mu zauzvrat uraditi planove za adaptaciju kuće. Psiholog je upravo započeo svoju privatnu praksu. Video je da je arhitekta korektno napravio računicu o njihovoj trampi. Psiholog je video neke od klijentovih planova i dopao mu se način na koji on projektuje.

Pr. 2 – Odnos eksploatacije

Psiholog radi savetovanje fokusirano na zdravlje i dobrobit. Psiholog zajedno sa jednim od svojih klijenata prodaje vitamine i druge zdrave proizvode. Psiholog želi da ove zdrave proizvode učini dostupnim svojim klijentima, jer veruje da su oni dobri i korisni. Ona ne misli da eksploatiše svoje klijente kada im prodaje zdrave proizvode, jer nema posebne materijalne koristi. Jedina korist koja proizilazi iz povećane prodaje proizvoda je smanjenje cene proizvoda. Psiholog i sama koristi proizvode koje prodaje.

Pr. 3 – „Ja tebi profesionalno – ti meni privatno“ odnos

Psiholog je napomenuo svom klijentu da će za dve nedelje biti prebačen na drugo odeljenje. Klijent je ponudio psihologu da mu da svoj kamion za preseljenje, kao i svoje usluge. Psiholog se pita da li može to da prihvati.

Pr. 4 – Neprofesionalni – socijalni odnos

Pacijent se seli u drugi grad. Na poslednjoj seansi poziva svog terapeuta na oproštajni ručak, izražavajući želju da se nadalje druži sa njim.

Posledice ulaženja u dvojni ili višestruki odnos

Iako nisu svi dvojni odnosi uvek štetni po klijenta, oni su uvek potencijalno štetni, odnosno nose u sebi visok stepen rizika da će se kasnije izroditi u ono što ni jedna strana ne želi. Iz tog razloga razumno zvuči zahtev da psiholog treba da se uzdrži od onih vrsta odnosa sa klijentima koji predstavljaju „klizavu nizbrdicu“, i učini sve što je u njegovoj moći da svoje profesionalne odnose učini krajnje jasnim, jednostavnim i profesionalnim.

Stupanje u dvojne ili višestruke odnose sa klijentima može:

• značajno umanjiti objektivnost psihologa;
• značajno umanjiti opštu profesionalnu kompetenciju psihologa, naročito u pogledu neutralnosti i mogućnosti da se potpuno posveti i fokusira radu u najboljem interesu klijenta;
• dovesti do nenamernih, ali ozbiljnih povreda klijenta;
• dovesti do nenamerne, ili čak namerne eksploatacije klijenta;
• uzrokovati gubitak posla, licence ili čak sudski postupak pred građanskim ili krivičnim sudom;
• imati vrlo nepovoljan uticaj na opšti status i ugled struke i oblasti.

Pored toga, dvojni odnosi sa klijentima imaju određene negativne karakteristike, a to su: pervazivnost, neprepoznatljivost, nemogućnost izbegavanja u nekim situacijma, potencijalna štetnost, a često predstavljaju i sukob različitih eksperata (Pokrajac-Bullian, 2003).

Kako izaći iz potencijalno štetnog dvojnog odnosa

Izlaz iz potencijalno povređujućeg dvojnog ili višestrukog odnosa treba da bude inspirisan najboljim interesom klijenta, prodiskutovan sa klijentom i izveden na takav način da minimizira psihološke ili druge povrede klijenta.

Da bi umanjio potencijalne neželjene efekte od višestrukih relacija psiholog mora:

• nastojati da ne ulazi u potencijalno povređujuće višestruke relacije sa klijentima;
• da održava zdrave i jasne profesionalne granice od samog početka profesionalnog odnosa;
• da obezbedi informativni pristanak unutar kojeg će dužna pažnja biti posvećena pitanjima profesionalnih odnosa i njihovih granica;
• da izražava stalnu spremnost da prodiskutuje sa klijentom svaki nagoveštaj konflikta interesa;
• da se konsultuje sa kolegama oko razjašnjenja i razrešavanja eventualnih dilema u tom kontekstu;
• da traži superviziju u svim onim slučajevima kada dvojni odnosi postanu naročito problematični i potencijalno povređujući;
• da dokumentuje na odgovarajući način svaki takav višestruki odnos u svoju dokumentaciju, kako bi pokazao da je svestan situacije i da je drži pod kontrolom;
• da ako je potrebno, prodiskutuje ta pitanja sa klijentom, prekine takav odnos i uputi klijenta na drugog psihologa, koji će moći da pruži isti ili viši nivo kvaliteta servisa.

MODEL DONOŠENJA ODLUKA (Herlihy & Corey, 1997)

Model donošenja odluka služi proradi teškoća vezanih za dvojne odnose, i nudi korisne smernice za razlikovanje izbeživih i neizbeživih odnosa. Kada su dvojni odnosi neizbeživi, primenljive su smernice za smanjenje rizika koje su prethodno navedene. Ako su dvojni odnosi izbeživi, psiholog može proceniti šta će učiniti. Najznačajnije u tom procesu je odmeriti količinu potencijalne štete i dobiti za klijenta. Ako šteta nadmašuje dobit, etička praksa nalaže da psiholog odbije ulazak u konfliktan odnos.

Opšte smernice za razrešavanje etičkih dilema u pogledu dvojnih odnosa

• Dvojne i višestruke relacije se sreću u radu svih pomažućih profesija.
• Svi etički kodeksi tih profesija oštro upozoravaju na potencijalno eksploatativnu prirodu dvojnih i višestukih uloga i odnosa.
• Ovakvi odnosi mogu kompromitovati kvalitet i objektivnost profesionalnog suđenja i povećati rizik od povrede klijenta.
• Nije uvek moguće izbeći sve vrste dvojnih i višestrukih relacija, niti su sve takve relacije obavezno povređujuće i eksploatativne (one mogu biti i veoma benigne).
• Dvojne uloge se neprimetno mogu izroditi u veoma povređujuće odnose.
• Pri donošenji odluke da li ući ili ne u dvojni odnos, treba se rukovoditi objektivnom procenom da li su potencijalne prednosti takvog odnosa snažnije od rizika po samog klijenta.
• Kad god se psiholog nađe u ovakvoj relaciji trebalo bi da zatraži konsultaciju sa kolegom od poverenja ili supervizorom, kako bi dobio neutralni pogled i sud.
• Oprez u pogledu ulaska ili izlaska iz takvih situacija treba da bude motivisan brigom za dobrobit klijenta.
• Razmena dobara ili usluga sa klijentima je generalno neetična, ali se može prihvatiti pod posebnim uslovima i okolnostima.
• Poslovni poduhvati ili finansijske transakcije sa klijentima su nedopustive.
• Socijalni i prijateljski odnosi sa klijentima nisu dopušteni, dok su socijalni odnosi sa bivšim klijentima nepreporučljivi.
• Psiholog treba da izbegava fizičke kontakte sa klijentima, budući da to uvek može biti pogrešno shvaćeno.
• Seksualni kontakti sa klijentima ili bivšim klijentima su neetični, kao i prihvatanje na tretman bivših seksualnih partnera.

Upitnik za samoprocenu psihoterapeuta

Uputstvo: Razmotrite pažljivo dole izložene tvrdnje i odredite u kojoj meri te tvrdnje izražavaju Vaša ubeđenja i stavove. Koristite sledeću petostepenu skalu za izražavanje Vaših stavova:

1- Uopšte se ne slažem
2- Ne slažem se
3- Ne mogu da se odlučim
4- Slažem se
5- Potpuno se slažem

Upišite Vaš odgovor na prostor iza svake stavke.

1) Dobar psiholog je kadar da se bez emocionalnog angažovanja posveti radu na slučaju. ___

2) Iako je etički neispravno stupati u socijalne kontakte sa klijentima dok su oni na savetovanju, ne postoje nikakve etičke prepreke za održavanje socijalnih odnosa sa bivšim klijentima.___

3) Ako sam ja uistinu pravi stručnjak profesionalac, onda nikada ne bih došao/la u situaciju da budem seksualno zainteresovan/a za svog klijenta.___

4) Ako otkrijem da sam seksualno zainteresovan/a za nekog od mojih klijenata, moja je dužnost da tog klijenta odmah uputim nekom drugom kolegi na dalji postupak i rad.___

5) Razmena dobara ili usluga između savetnika i klijenta može da bude dobro rešenje za one klijente koji ne mogu da plate za usluge.___

6) Seksualni odnosi sa klijentima nikada nisu etični, čak ni onda kada je profesionalni odnos praktično završen.___

7) Teme kao što su fizički kontakti sa klijentima, seksualna privlačnost, dileme u pogledu seksualnih odnosa sa klijentima, treba da budu razmatrane tokom školovanja i obučavanja psihologa.___

8) Ako neko od mojih kolega čini neetične stvari u radu sa klijentima, ja bih smatrao/la za svoju obavezu da to odmah prijavim odgovarajućem profesionalnom odboru za etička pitanja.___

9) Jako je važno da stalno preispitujem sopstveno ponašanje i tragam za načinima kako mogu da unapredim svoju etičku kompetentnost.___

10) Ni pod kakvim okolnostima ne bih prihvatio/la poklon od mojih klijenata zato što to uvek predstavlja probijanje granica korektnog profesionalnog odnosa.___

11) Kada se razmatraju pitanja i donose odluke o razmeni dobara i usluga, prihvatanju poklona, ili ulaska u višestruke odnose sa klijentima, neophodno je uzeti u obzir kulturološko-etnički kontekst.___

12) Dvojni i višestruki odnosi sa klijentima su uvek visoko problematični i zato treba da budu smatrani kao neetični.___

13) Zato što su dvojni odnosi tako široko zastupljeni u radu psihologa, njih ne treba unapred uzimati niti kao etične, niti kao neetične u svim slučajevima, već o njima treba suditi od slučaja do slučaja.___

14) Ne vidim nikakav problem da kao klijenta prihvatim bliskog prijatelja, ako je i meni i njemu/njoj jasno na koji način će naš privatni odnos biti razlučen od našeg profesionalnog odnosa.___

15) Ako se moja veza sa klijentom kruniše brakom sa tom osobom, onda zapravo nema nikakve povrede vitalnih interesa klijenta, a prema tome ni povrede etičkih standarda.___